Zachęcamy do lektury rysu historycznego spółdzielczości w Polsce opracowanego przez Remigiusza Dobkowskiego z Ośrodka Wsparcia Ekonomii Społecznej w Olsztynie.

Piękny jubileusz polskiej spółdzielczości

Rok 2020 jest dla polskiej spółdzielczości rokiem jubileuszowym, bowiem 100 lat wcześniej, a dokładnie 29 października 1920 roku, uchwalono pierwszą polską ustawę o spółdzielniach, która wywarła znaczący wpływ na ukształtowanie się prawnego modelu spółdzielni wprawie polskim.

Warto zastanowić się nad tym czym są, a czym powinny być w naszych czasach wartości i zasady spółdzielcze.

W roku 2016 minęła 200 rocznica powstania pierwszej spółdzielni na ziemiach polskich – Hrubieszowskiego Towarzystwa Rolniczego dla Ratowania się Wspólnie w Nieszczęściach, założonego przez ks. Stanisława Staszica, Męża Stanu i niezwykłego człowieka, o wszechstronnej interdyscyplinarnej wiedzy i umiejętnościach jej praktycznego zastosowania w bardzo wielu dziedzinach. Towarzystwo to było przedsięwzięciem ustrojowym w warunkach upadającego feudalizmu, polegającym na oryginalnym połączeniu w skali gminnej samorządu terytorialnego z klasyczną spółdzielnią wielobranżową. (pomoc socjalna, edukacyjna, udzielanie kredytów) Inicjatywa ta przeżyła swego inicjatora o wiek – towarzystwo upadło po II wojnie światowej zlikwidowane przez władze w 1952 roku.

Na podobnych zasadach opiera się powstały w pierwszej połowie XX wieku, spółdzielczy model rozwoju lokalnego hiszpański Mondragon z kraju Basków, spółdzielcza korporacja zrzeszająca obecnie 264 podmioty, który skutecznie radzi sobie w skali globalnej w konfrontacji z wielkimi korporacjami.

Spółdzielczość od początku swego powstania akcentowała swoją odmienność od podmiotów komercyjnych, kierując się własnym systemem zasad i wartości. Wywodzą się one z tradycji Pionierów Roczdelskich, którzy tworząc swoją spółdzielnię uznawaną za pierwszą w świecie ustalili jej reguły postępowania. Dorobek historyczny w zakresie formułowania kolejnych zasad spółdzielczych spożytkowany został podczas XXXI Kongresu Międzynarodowego Związku Spółdzielczego w Menchesterze w 1995 roku w postaci przyjęcia szerszego dokumentu pod nazwą „Deklaracja Spółdzielczej Tożsamości”. Zawiera ona oprócz „Zasad” definicję oraz wartości spółdzielcze.

W obecnych uwarunkowaniach kryzysu kapitalizmu i postępującego rozkładu cywilizacji Zachodu, Hrubieszowskie Towarzystwo Rolnicze jako nowatorskie przedsięwzięcie sprzed 2 wieków, może stanowić ważną drogę rozwiązań narastających problemów społecznych w duchu współpracy, solidarności, samopomocy i odpowiedzialności za wspólnotę i narodową.

Tradycja spółdzielcza w Polsce posiada trwałą wartość. Blisko 300 spółdzielni różnych branż. W 1861 r. pod patronatem H.C. Cegielskiego powstaje centralne towarzystwo gospodarcze – jako zrzeszenie stowarzyszeń, założone przez Mieczysława Łyskowskiego. Jest to pierwszy bank spółdzielczy na ziemiach polskich.

W Zaborze Rosyjskim powstają „Spółki Spożywcze” (1868), pierwsza kooperatywa = warszawski „MERKURY” (1869) Od 1906 roku działa Warszawski Związek Stowarzyszeń Spożywczych wydający pismo „Społem” – związani byli z nim czołowi intelektualiści Bolesław Prus, Stefan Żeromski, Aleksander Świętochowski, Maria Dąbrowska, Władysław Orkan.
Zabór Austriacki – Chłopskie Kasy Oszczędnościowo-Pożyczkowe, pierwsze przedsiębiorstwo społeczne tworzone od lat 60 XIX wieku – „Towarzystwo Zaliczkowe” Najpowszechniejsze spółdzielnie raiffeisenowskie , tzw. „Kasy Stefczyka”.

Lata 20-lecia międzywojennego – największy rozwój spółdzielczości. Powstaje „SPOŁEM” Związek Spółdzielców Spożywczych (około 400 tys. członków), Powszechny Zakład Ubezpieczeń Wzajemnych (przymusowe ubezpieczenia majątkowe – 65% polskiego rynku ubezpieczeniowego) Związek Młodzieży Wiejskiej „Wici” = organizacja życia społeczno-kulturalnego na wsiach, organizacja kółek rolniczych, zajęć sportowych.

Okres PRL-u zastój rozwoju spółdzielczości. Po roku 1989 – nowe tendencje, prawo do zrzeszania się, wolny rynek.

Na ile ta piękna i użyteczna tradycja może wyznaczać kierunki rozwoju współczesnego ruchu spółdzielczego?

Dziś coraz powszechniej przyznaje się w świecie, że spółdzielczość stanowi jeden ze współczesnych paradygmatów rozwoju gospodarczego i nie tylko dlatego, że jest częścią biznesu. Stanowi ona niezbędny komponent społeczeństwa obywatelskiego, przyczyniając się do budowy państwa bardziej przyjaznego dla ludzi. Stwarza szanse aktywności społecznej i zawodowej dla wielu ludzi, daje większe poczucie bezpieczeństwa i stabilizacji oraz możliwość uczestniczenia w procesie gospodarowania. Zasady zaś i wartości, jakimi kierują się spółdzielnie, są praktycznie tożsame z wartościami będącymi podstawą budowania społeczeństwa obywatelskiego. Leży o w dobrze pojętym interesie społecznym.

Bezwzględna nadrzędność zysku w biznesie doprowadziła do wielu negatywnych zjawisk społecznych –wykluczenia zawodowego i społecznego. W ostatnich latach pojawiła się refleksja uruchomiając działanie na rzecz społecznej odpowiedzialności biznesu. (Corporate Social Responsibility) Koncepcja, według której przedsiębiorstwa na etapie budowania strategii dobrowolnie uwzględniają interesy społeczne i ochronę środowiska, a także relacje z różnymi grupami interesariuszy.

Nowym zjawiskiem gospodarczym było pojawienie się przedsiębiorczości społecznej. Przedsiębiorcy społeczni, obok korzyści finansowych, uwzględniają również korzyści społeczne (reintegracja społeczna i zawodowa). Przedsiębiorstwa społeczne w swój tryb pracy i działania biznesowe mają na stałe wbudowaną odpowiedzialność społeczną.

Ekonomia społeczna i solidarna ma swoje miejsce w Unii Europejskiej, stanowiąc istotny element aktywnej polityki społecznej prowadzonej zgodnie z założeniami Strategii Lizbońskiej.

W 1994 roku w Białej Księdze uznano rozwój ekonomii społecznej za jeden z priorytetowych kierunków integracji społecznej w Unii Europejskiej.

Ruch spółdzielczy, w tym spółdzielnie socjalne, stanowi pozytywną odpowiedź na zagrożenia jakie przynosi współczesny system globalnej gospodarki. Szczególnie Jest szansą na aktywność zawodową, rozwój osobowościowy i zachowanie godności dla wielu ludzi. Spółdzielnie przyczyniają się do ograniczenia patologii życia społecznego, budowy świata lepszego, bardziej przyjaznego dla ludzi, świata, w którym oprócz konkurencji i współzawodnictwa jest miejsce na współpracę i współdziałanie, świata bardziej zrównoważonego i bezpiecznego. Spółdzielnie wychodzą naprzeciw odwiecznemu dylematowi ludzkości: jak pogodzić dbałość o to, co własne, indywidualne z troską o dobro wspólne i rozumieniem potrzeb innych?

Wykluczenie społeczne staje się trwałym zjawiskiem. Ludzie w sektorze spółdzielczym są w stanie sami rozwiązywać wiele własnych i społecznych problemów jeśli będą mieli ku temu warunki. Nie wszystko musi i nie wszystko powinno przynależeć wyłącznie do sektora komercyjnego.

U najgłębszych podstaw współczesnej gospodarki społecznej leży dobrowolne współdziałanie i kooperacja. Łączenie wysiłku jednostek w celu realizacji wspólnych celów samoobrony i samopomocy wobec różnego rodzaju zagrożeń. Tak to postrzegał ojciec przedsiębiorczości społecznej w Stanach Zjednoczonych, Prezydent Benjamin Franklin, zakładając w 1752 r w Filadelfii pierwsze towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych od ognia.

Wysoka dynamika powstawania nowych typów spółdzielni, w tym spółdzielni socjalnych, grup producentów rolnych w oparciu o środki unijne wymaga kontynuowania i wspierania, z jednej strony jako sposobu pozyskiwania młodszego pokolenia do tej formy gospodarowania, z drugiej strony jako etapu przejściowego do wyłaniania się bardziej złożonych form spółdzielczej działalności. Taką przyszłościową formą spółdzielczości są także kooperatywy zakładane przez najmłodsze pokolenie (Spółdzielnie Uczniowskie), które należy znacznie lepiej wspierać i rozwijać.

Ważną kwestią jest prowadzenie na szeroką skalę działalności promocyjnej spółdzielczości, upowszechnianie zasad funkcjonowania spółdzielni, ich społecznej roli realizowanej w ramach gospodarki rynkowej.

Zasady spółdzielcze to zgodnie ze stwierdzeniem Deklaracji Spółdzielczej Tożsamości, wytyczne, przy pomocy których spółdzielnie wprowadzają swoje wartości do praktyki. Wartości te to samopomoc, samo odpowiedzialność, demokracja, równość, sprawiedliwość i solidarność. Deklaracja przypomina też, że zgodnie z tradycjami założycieli ruchu spółdzielczego, członkowie spółdzielni wyznają wartości etyczne uczciwości, otwartości, odpowiedzialności społecznej i troski o innych. Są to ogólnoludzkie, humanistyczne i ponadczasowe wartości.

 

Opracował: Remigiusz Dobkowski